TEKİL (Münferit) TEMELLER
BİRLEŞİK TEMELLER
Kolon yüklerinin büyük olduğu, kolonların birbirine yakın olduğu veya bölgesel zeminin zayıf olduğu durumlarda iki kolonun altına tek bir sömel imalatı yapılır. Bu tek sömel iki kolondan gelen yükleri alır ve zemine uniform bir şekilde iletir. Bu tip temellere “birleşik temeller” denir. Eksenel kuvveti yüksek olan kolon tarafında sömel daha geniş yapılarak zemin gerilmesinin sömel altında uniform olması sağlanır.
SÜREKLİ (Mütemadi) TEMELLER
Zeminin daha zayıf, kolon mesafelerinin daha yakın veya yapı yüklerinin daha fazla olduğu durumlarda kullanılır. Bir veya birden fazla doğrultudaki düşey taşıyıcı elemanların altına kirişli veya kirişsiz plaklar düzenlenerek taşıyıcı elemanlardan gelen yükleri zemine yeterli rijitlikte aktaran temellere “sürekli temel” denir. Sürekli temellerde farklı oturma riski tekil temellere göre daha azdır. Birkaç katlı yapılarda farklı oturmaların önüne geçilebilir ancak yine de yüksek yapılarda bu risk fazladır.
Bir doğrultuda olan sürekli temellere “şerit temel” adı verilir. Temelleri her iki doğrultuda da birbirine bağlamak zorunluluğu olduğundan bir doğrultuda sürekli temel yani şerit temel yapılır ancak diğer doğrultuda temeller birbirlerine bağ kirişleri ile bağlanır.
Birden fazla (çift) doğrultuda olan temellere ise “alan temeli” adı verilir.
RADYE TEMELLER
Zeminin çok zayıf olduğu veya yer yer değişkenlik gösterdiği, yapı yüklerinin fazla olduğu, yapının bütün düşey taşıyıcı elemanlarının tek bir temele oturtulduğu temel türlerine “radye temel” denir. Ancak günümüzde sadece zayıf zeminlerde değil, sağlam zeminlerde dahi en çok kullanılan temel türüdür. Radye jeneral temel olarak da isimlendirilir. Yüksek katlı yapılarda tercih edilebilir. Temelde farklı oturma riski düşüktür. Diğer temel türlerine göre daha fazla temel alanına sahip olduğundan, yapı yükünü temel alanınca yayarak, yapı yükünden dolayı zeminde oluşacak gerilmeler de azaltılmış olur. Bu nedenle yayılı temel de denir. Zemin emniyet gerilmesi küçük olan zeminlerde tercih edilme sebebi budur.
Kirişsiz (Düz) Radye Temel
Yapı oturum alanını kapsayan (şartlar elverdiği sürece yapı oturum alanından her yönde daha geniş -konsol- olarak yapılır) bütün düşey taşıyıcı elemanların direkt olarak kalın bir plağa oturduğu, ters yerleştirilmiş plak (döşeme) şeklinde çalışan radye temel çeşitidir.
Kirişsiz düz radye temellerde en önemli sorun kolon bölgelerinde oluşabilecek zımbalama etkisidir. Bu nedenle plak kalınlığını, zımbalama etkisini göz önünde bulundurarak ve zımbalama kontrolünü yaparak belirleyip, zımbalama etkisinin önlenmesi sağlanmalıdır. Bazı durumlarda örneğin; bir kaç kolonda zımbalama etkisine karşı kolon başlığı yapılarak o kolonların zımbalama bölgelerinde plak kalınlığı arttırılabilir.
“Kirişsiz Radye Temel Donatı İmalatı” adlı yazımızı inceleyerek daha geniş bilgi edinebilirsiniz.
Kirişli Radyeler
Üstten kirişli ve alttan kirişli radyeler olmak üzere 2’ye ayrılır. Kalıp işçiliği bakımından daha zahmetli olsa da kirişsiz radyelere göre daha emniyetlidir. Kirişsiz radye temellerde bahsettiğimiz gibi plak ve/veya kirişlere konsol yapılabilir. Genelde kirişsiz (düz) ve üstten kirişli radye temeller tercih edilir.
· Üstten Kirişli (Düz Kirişli) Radye Temel
Yapının düşey taşıyıcı elemanlarının kirişlere, kirişlerin de yapı alanının tamamını kaplayan bir plağa oturtulmasıyla oluşturulan radye temel çeşitidir.
Alttan Kirişli (Ters Kirişli) Radye Temeller
Alttan kirişli radye temellerde düşey taşıyıcı elemanlardan gelen yük plağa, plaktan da kirişlere aktarılır.
Alttan kirişli radye temellerde bodrum kat tabanında düz bir yüzey elde edilir ve daha az hafriyat yapılır. Örneğin; temel alanımızda kirişler arasında kalan bölgelerin sert kaya olduğunu farz edelim. Bu temel uygulaması ile hafriyattan, dolayısıyla zamandan vs. kazanç sağlamış oluruz. Yine de pek tercih edilen bir temel türü değildir.
Üstten kirişli radye temele göre genel itibariyle statik açıdan daha sağlıksızdır. Temel plak alanı tüm zemini kaplamadığından dolayı zemin gerilmeleri, aynı koşullardaki kirişsiz veya üstten kirişli radye temele göre tüm temel alanı için uniform yayılmaz ve gerilmeler daha yüksek olur. Zeminde değişkenlik var ise farklı oturmaların meydana gelme ihtimali kirişsiz ve üstten kirişli radye temellere göre daha fazladır. Temel zemini, temelde kayma meydana getirebilecek bir özelliğe sahipse (ki bu oldukça zayıf bir zemin olmalı), zemin iyileştirme, kazık vb. yöntemler uygulanmalıdır. (Her tip yüzeysel temel için geçerli)
Alttan kirişli radye temelleri şöyle düşünebiliriz;
Kirişli sürekli temel (çift doğrultuda) düşünün. Temel imalatından sonra kirişler arası dolgu yapar sonrasında grobeton vb. malzeme ile bodrum tabanında düz bir yüzey elde etmeye çalışırız. Kirişli sürekli temel imalatı yaparken kirişlerin arasında boşluk olmaması için bu aralıkları kazmayıp, tüm temel alanını kapsayan bir plak imalatı yaptığınızı düşünün. Tek fark sürekli temellerdeki gibi kiriş altında plak olmaması olur. Bu da demektir ki yapı yükü zeminde daha ufak bir alana yayılacak ve zemin gerilmeleri yüksek olacaktır. Tabi kiriş üzerindeki plaklar yükün bir kısmını alsa da uniform bir dağılım elde etmek zordur. Ancak sadece somut değerler üzerinden konuşmak yanlış olur. Gerekirse kiriş altına plak yapılabilir, kiriş ebatları değişebilir. Zemin değerleri, yapı yükü vs. gibi koşullar göz önüne alınarak gerekli önlemler sağlanabilir. Mesela zeminde şişme problemi varsa diğer koşullar ile birlikte değerlendirilip alttan kirişli radye temel sistemi uygulanarak zemindeki şişme sebebiyle binanın zarar görmesi engellenebilir.
Mantar Şeklinde Radye Temeller
“Kirişsiz Radye Temel Donatı İmalatı” adlı yazımızda, kirişsiz radye temellerde en önemli sorunun zımbalama olduğundan ve zımbala kontrolü yapıldığında plak kalınlığı yetersiz olan bazı kolonlara başlık veya tablayapılabileceğinden bahsetmiştik. İşte bu şekilde kirişsiz (düz) radye temellerde kolon bölgelerinde oluşan zımbalama etkisinden dolayı, kolonun plağa aktardığı yükü daha geniş bir alana yaymaya ve böylece zımbalama kuvvetine karşı önlem almamızı sağlar. Yani bu demek oluyor ki, zaman zaman kirişsiz (düz) radye temellerde birkaç kolon için (Bu tercihe bağlıdır. Birkaç kolon için plağın kalınlığını arttırmamak ve fazla maliyet oluşturmamak için bu şekilde önlem alınabilir.) bu uygulama yapılabilir.
Kısacası, zımbalama etkisine karşı kolon altına eğimli veya eğimsiz (belirli hesaplara dayanarak) yapılan başlıkların olduğu kirişsiz radye temellere mantar şeklinde radye temeller denmektedir. Bu başlıklar genelde plağın üstüne yapılır. Ancak bodrum kat tabanında düz bir yüzey elde edilmemiş olacaktır. Kimi zaman da plağın altında kalacak şekilde uygulanırlar. Böyle bir uygulamada radye kazı işinin çok düzgün yapılması gerekir. Radye temel plağı altında boşluk veya örselenmiş zemin kalmamalıdır.
Ters Kemer Şeklinde Radye Temel
Kirişsiz (düz) radye temel plağının ters tonoz şeklinde uygulanmasıdır. Ters tonoz şeklinde plak temeller diyebiliriz.
Tonoz ve kubbeler ince olmalarına rağmen düz plağa nazaran taşıma gücü yüksek sistemlerdir. Kabuklarda yük genelde düzgün yayılıdır ve düz plağa göre moment değerleri çok düşüktür.
Uygulama zorlukları vardır. Temel zemini kabuk formuna tam uyacak şekilde hazırlanmalıdır. Düzgün, özenli işçilik ve dolayısıyla maliyet gerektirir. Kabuk her noktada zemine oturmalıdır yani ters tonoz plakların altında boşluk kalmamalı ve örselenmiş zemin oluşturulmamalıdır. Zemin gerilmesinin uniform olması sağlanmalıdır. Bu nedenlerden dolayı uygulaması zor, hata payı yüksek ve risklidir. Günümüz yöntem ve teknolojisinde uygulamasının zorunlu olduğu haller yoktur. Tercih edilmeyen bir temel türüdür. (Konu ile ilgili Sayın Prof. Dr. Ahmet Topçu‘nun verdiği bilgiler için kendilerine minnettarız.)
Rijit Perde Duvarlı (Hücresel) Radye Temeller
Bodrum katı olan yapılarda, bodrum katın zemin içerisinde kalmasından dolayı yanal zemin yüklerini de taşıyabilecek perdeler yapılır. Bu perdeler yapı betonarmesi ile kiriş ve döşemeye (bodrum kat tavanı) bağlanarak beraber çalışır. Bu tür temellere rijit radye temel denmektedir. Kirişsiz (düz) radye temel olarak imalat yapılır. Tek farkı bu temelin doğal zemin kotundan derinde olması ve zemin içerisinde kalmasından dolayı perde, kiriş ve tabliye imalatı yapılmasıdır. Yapı yükleri üst katlardaki kolon ve perdelerden temele oturan bir perde sistemine ve oradan da temele aktarıldığı için yükler temele daha uniform bir şekilde dağılıp zemin gerilmesini düşürecek böylece zeminin taşıma kuvvetini yani temelin emniyetli taşıma gücünü arttırıp, oluşabilecek oturmaları da minimize etmiş olacaktır. Bu şekilde rijit bir temel elde edebiliriz. Bu perdeler duruma göre sadece yapı çevresini saracak şekilde veya üstten kirişli radye temellerde kirişlerin yetersizliği gibi durumlardan dolayı hücresel olarak (bütün akslar boyunca) yine perde, kiriş ve döşeme şeklinde oluşturulur.
Üstten kirişli radye temellerde kiriş yüksekliklerinin yetersiz olduğu durumlarda veya kirişleri yüksek yapmamız gereken durumlarda bu kirişlerin yüksek yapılması yerine perde yapılarak burulmayı önlemek için üst kısımlarına kiriş ve plak oluşturacak şekilde burulmanın önüne geçilir.
Yani rijit temeller sadece bodrum kat kullanılacak yapılar için yapılmaz. Örneğin; statik hesaplar ve zemin parametrelerine göre bir rijit temel yapmamız gerekiyor ise ve bu rijit temel zeminden derinde ancak bodrum kat yüksekliğinin yetersiz olacağından dolayı bodrum kat olarak kullanılamayacak ise aynı şekilde hücreli rijit temel uygulaması yapılır ve bu perdeler arası uygun malzeme ile doldurulur. (Subasman perdeleri gibi)
DERİN TEMELLER
Yapı yükünü taşıyamayacak, zemin gerilmeleri yapı yüklerinden dolayı oluşacak gerilmeleri karşılayamayacak durumda olan (yani yapıdan dolayısıyla temelden gelen yüklerin zeminde oluşturacağı gerilmelerin, zemin emniyet gerilmesinden büyük olması durumu) zayıf zeminlerde; yapı yüklerini taşıyabilecek sağlam zemin, sağlıklı bir zemin iyileştirmesi yapılamayacak kadar derindeyse, yapı yüklerini sağlam zeminin taşımasını sağlamak amacıyla derin temeller oluşturulur.
AYAK TEMELLER
Sağlam zeminin kazık gerektirmeyecek kadar derinde olmayıp; yine sağlam zeminin, bütün derin temeller için geçerli olan, zemin iyileştirmesinin sağlıklı olmayacağı kadar derinde veya yapılacak zemin iyileştirmesine rağmen risk devam ediyorsa gerekli hesaplar yapılarak sağlam zemine kadar kazı yapılır ve ayak temeller sağlam zemine oturtulur. Ayak temeller üst kısımda betonarme kirişler ile birbirine bağlanmalıdır.
Maliyet ve işçilik, zeminin emniyet gerilmeleri vb. etkenler göz önüne alınarak, temel pabuçları tekil temellerdeki gibi düz, eğimli veya ampatmanlı bir şekilde uygun ebatlarda oluşturulur. Gerekirse üstten betonarme kirişlerle bağlanmasına rağmen, alttan da bağ kirişlerle bağlanabilir. Hatta gerekiyorsa ayak temelleri bir plağa oturtulabilir. Bu ve benzeri durumlar zemin ve yapı parametreleri dikkate alınarak gerekli görüldüğü takdirde uygulanmalıdır.
KAZIKLI TEMELLER
Çok zayıf zeminlerde, sağlam zeminin çok derinde olmasından dolayı, yapı yükünü sağlam zemine aktarmak için çeşitli metotlar ile kazık temel sistemi uygulanır. Yapı yükleri ya uç kazıklarla ya da kazığın yan yüzeylerinin sürtünmesiyle (yanal sürtünme) zemine iletilir. Bu kazıklar üst kısımda betonarme kirişler veya plak ile birbirlerine bağlanır. Betonarme, çelik ve ahşap kazık türleri mevcuttur.
Yüklerin zemine aktarılış şekline göre:
· Uç Kazığı
· Sürtünme Kazığı
· Kombine Kazık
Yük taşıma şekline göre:
· Basınç Kazığı
· Çekme Kazığı
Yapıldıkları malzemeye göre:
· Betonarme Kazıklar (Yerinde dökme veya öndöküm)
· Çelik Kazıklar
· Ahşap Kazıklar
Zemin cinsi ve yapı özelliklerine göre değişen imal şekline göre:
· Çakma Kazıklar
· Delme Kazıklar (Fore)
— Kaplama Borusu Kullanılmayan Kazıklar
– Kompres Kazıklar
– Kornart Kazıklar
– Ekspres Kazıklar
— Kaplama Borusu Zeminde Kalan Kazıklar
– Raymond Kazıklar
– Mansart Kazıklar
– Stren Kazıklar
– Jansen Kazıklar
– Alborenz Kazıklar
– Benoto Kazıklar
— Kaplama Borusu Çıkartılan Kazıklar
– Sipleks Kazıklar
– Wolfholz Kazıklar
– Straus Kazıklar
– Franki Kazıklar
– Pedestal Kazıklar
– Kombine Kazıklar
En yaygın kullanılan kazık temel ise fore kazıklardır. Fore kazıklar yerinde dökme betonarme kazıklar sınıfındadır.
Fore kazıklar özetle şu şekilde imal edilir:
Kaplama borusu kullanılmayan, kaplama borusu zeminde bırakılan ve kaplama borusu zeminden çıkartılan olmak üzere 3 şekilde yapılır. Boru kullanımının yetersiz olduğu durumlarda bentonit yardımıyla uygulama yapılır.
Sağlam zemine kadar fore kazık delikleri açılır ve içine demir donatılar konularak beton dökülür. En üstte filizler bırakılarak üst tabakada betonarme elemanlar (kirişler veya radye temel) ile birbirlerine bağlanır.
Kazık temeller ile ilgili birçok yöntem mevcuttur. Türkiye Binalar Deprem Yönetmeliği’nde (Taslağı yayınlandı) bu temel sistemlerine değinilmiş olup mutlaka incelenmesi gerekir.
Ayrıntılı bilgi için en altta belirttiğimiz kaynakları inceleyebilirsiniz.
Keson Temeller
Kelime anlamı sandık olan kesonlar çok zayıf, gevşek veya sulu zeminlerde ve su içinde oluşturulacak temel imalatlarında kullanılırlar. Kazık temellerin yapılmasının uygun olmadığı veya yetersiz olduğu durumlarda keson temeller kullanılır. Betonarme, çelik veya ahşaptan yapılabilen, büyük çapta dairesel ve içi boş kesonlar zemine veya suya çeşitli yöntemlerle sağlam zemine kadar batırılır. Üst üste konularak yerleştirilir. İçindeki toprak vs. boşaltıldıktan sonra beton veya taş – beton vb. malzemeler ile doldurulur. Betonarme keson temeller yerinde döküm yapılarak veya ön döküm şeklinde imal edilebilirler. Maliyeti oldukça yüksektir. Genelde köprü ve liman inşaatlarında kullanılırlar.
Açık (kuyu) kesonlar, pnömatik (hava basınçlı) kesonlar ve yüzen (sandık) kesonlar gibi keson temel tipleri mevcuttur.
Keson temeller ile ilgili ayrıntılı bilgi için en altta belirttiğimiz kaynakları inceleyebilirsiniz.
Not: Anlatımlarımızdan zemin sağlam ise tekil temel kullanılmalı, zayıf ise radye temel kullanılmalı veya az katlı bir yapıysa radye temel kullanılmaz gibi anlamlar çıkarılmamalıdır. Örneğin; kaya zemine sahip bir bölgede kazıklı temel uygulanmayacaktır gibi bir kaide yoktur. Zemin – temel – yapı etkileşimi göz önüne alınarak, gereken analizlerin yapılarak karar verilmesi gerekir.
Deprem Yalıtımlı (İzolatörlü) Temeller
Yapının temele bağlanan en alttaki kolonlarının altına, ortasına veya üstüne deprem izolatörü yerleştirilerek yapılır. Sismik izolatör adı da verilen bu sistemlerin çeşitli uygulama teknikleri mevcuttur. Bu izolatörler deprem esnasında zeminde meydana gelen deprem hareketlerini üst yapıya mümkün olduğunca az yansıtır, böylece taşıyıcı elemanlara etki eden deprem kuvvetlerini azaltırlar. Depremden dolayı meydana gelen enerjiyi sönümlerler. Bitişik nizam yapılarda çarpışmaya sebebiyet vermemek için kullanılmazlar.
Bütün yapılarda amaç, depremin meydana getirdiği enerjiyi yapıda olabildiğince az zarar meydana getirecek şekilde veya yapının bir anda çökmesini değil de olası çökmenin yapı içerisinde bulunan canlıların hayatlarını kurtaracak, kaçmalarını sağlayacak bir zaman dilimi içerisinde oluşmasını sağlayabilmek. yani canlılara kaçıp canlarını kurtarabilecek kadar zaman sağlayabilmektir. Bu nedenle bir inşaat mühendisi yaptığı her işte en kötü durumu düşünerek, hesaplayarak insan ve diğer canlı hayatlarının sorumluluğunu üstlenmeli ve buna göre mühendisçe davranmalıdır.
Bu sebeple tasarımlarımız, yapı – temel – zemin etkileşimi göz önünde bulundurularak, çeşitli prensip (sünek yapı, güçlü kolon zayıf kiriş, temel tasarımı, zemin özellikleri) ve ilkeler ile oluşturulmalı ve bütün yapılarımızda ilk ve en büyük amaç yukarıda bahsettiğimiz gibi can kayıplarını önlemek olmalıdır.
İzolatörlü temel sistemleri ise deprem enerjisini diğer sistemlere göre çok iyi sönümleyerek, üst katlarda ve katlar arasında farklı yer değiştirmeleri minimize ederek yapıya gelen deprem yüklerini ve etkilerini oldukça indirger. Bu nedenle bu tür yapılar sınırlı süneklik düzeyine göre tasarlanabilir.
İzolatörlü temeller yatay kuvvetlere karşı esnek davranırlar ancak düşey kuvvetlere karşı rijittirler. Deprem yalıtım sistemlerinde çekme kuvveti oluşmaması gerekir.
Deprem izolatör yöntemlerinin; kurşun çekirdekli kauçuk esaslı izolatörler, kayıcı tabakalı kauçuk izolatörler, çelik bilyalı izolatörler, sürtünmeli sarkaç tipi veya düz yüzeyli izolatörler gibi çeşitli tip ve metotları bulunsa da 2 ana ögeye ayrılırlar:
1. Kauçuk Esaslı Deprem İzolatörleri
2. Sürtünme Esaslı Deprem İzolatörleri
Türkiye Binalar Deprem Yönetmeliği’nde (Taslağı yayınlandı) bu temel sistemlerine değinilmiş olup mutlaka incelenmesi gerekir.
Konu ile ilgili daha geniş bilgiler için yazının en altındaki kaynakları inceleyebilirsiniz.
Ek olarak sönümleyici cihazlar;
Deprem yalıtımlı temellerin dışında temeller ile beraber üst yapı da da uygulanabilen sönümleyici cihazlar (damper sistemleri veya sismik damper de diyebiliriz) da depreme karşı izolatörler gibi yatay deprem, rüzgar vb. durumlarda oluşan enerjiyi sönümlemek için kullanılan bir sistemdir. Ancak bu damper sistemlerinin üstyapıda çalışma şekli temelde uygulanan izolatörler gibi esnek değil tam tersi rijittir ve deprem izolatörlerinin tersine bitişik nizam yapıların çarpışmasını engellemek gibi bir işlevleri vardır.
Konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye yazının en altındaki belirttiğimiz kaynaklardan ulaşabilirsiniz.
Belirtmek isteriz ki;
ODTÜ Mühendislik Bilimleri Bölümü öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Murat Dicleli “Sismik Damper” olarak anılan bir buluşa imza atmıştır. MRSD olarak adlandırılan bu damper sistemleri (sismik sönümleyiciler) benzer amaçla kullanılmak üzere pazarlanan yabancı kaynaklı ürünlere kıyasla çok daha iyi bir performansa sahiptir. Testleri Almanya’da Münih Harp Akademisinde Maurer Söhne firmasının sorumluluğunda gerçekleştirilmiştir. Mevcut teknolojide yer alan benzeri ürünlerin dayanımı 25 – 50 yıl arasında değişirken bu ürünlerin dayanımı ise 125 yıldır.
Konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye yazının en altındaki belirttiğimiz kaynaklardan ulaşabilirsiniz.
Özel Temeller
Çeşitli temel tiplerinin tasarımı ile oluşturulmuş, çeşitli metotlar kullanılarak; büyük açıklıklı yapılarda, titreşimli yüklere maruz kalan yapılarda, deprem veya heyelan riski yüksek olan bölgelerde, zemin ve yapı özelliklerine dayanarak oluşturulan veya özel tasarım ve metotlar kullanılarak bir anlamda sınırların dışına çıkan, nadir yapılarda uygulanan temellerdir.
Bu konu ile bağlantılı olarak Baret Temeller:
Baret temellerin imalatı genel anlamıyla fore kazıklara benzer; “del, donatıyı yerleştir, betonla.”
Ancak baret temelleri fore kazıklardan ayıran özellikleri vardır. Bunlar kazı (delgi) yöntemi ve farklı geometrik şekillerde uygulanmasıdır.
Aynı kesit alanına sahip fore kazıklara kıyasla daha fazla sürtünme alanına sahiptirler ve uygulama şekillerine göre daha büyük düşey ve yatay yükleri karşılayabilme kapasitesine sahiptirler. Ülkemizde uygulaması giderek yaygınlaşmaktadır.
Konu ile ilgili faydalı olabilecek çeşitli kaynaklar:
Burada yayımlanmasını şu an için uygun görmediğimiz Uğur Ersoy’un Betonarme – II (Döşemeler ve Temeller) kitabı. (İnternetten veya kitapçılardan satın alabilirsiniz.)
Delme (fore) kazıklar ile ilgili TS 3167 – 3168 – 3169 standartları. TSE’den satın alabilirsiniz.
Baret Temeller ile ilgili Prof. Dr. Turan Durgunoğlu’nun hazırlamış olduğu faydalı bir kaynak.
Arş. Grv. Zeynep Algın’ın hazırlamış olduğu temeller ile ilgili oldukça faydalı güzel bir kaynak.
Öğr. Grv. Cahit Gürer’in hazırlamış olduğu temel sistemleri isimli bir kaynak.
KAYNAK : https://www.humbarahane.com/temeller-ve-temel-cesitleri/
